Ngày 10/8/1985, tức cách đây 40 năm, nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Bích Thu được công nhận là đảng viên chính thức khi đang công tác tại Viện Văn học thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam.

Năm ngoái, ngày 2/9/2024, bà vinh dự nhận Huy hiệu 40 năm Tuổi Đảng, cũng là chẵn 40 năm kể từ ngày bà được kết nạp đảng, 10/8/1984. Như vậy, chỉ 10 năm về công tác tại Viện Văn học ngay sau khi tốt nghiệp Khoa Ngữ văn, Đại học Tổng hợp Hà Nội, nhà nghiên cứu Bích Thu sinh năm 1951 đã vào đảng.

Năm năm sau khi được công nhận là đảng viên chính thức, bà bảo vệ luận án tiến sỹ (thời điểm ấy gọi là phó tiến sỹ) tại Viện Văn học Thế giới mang tên (Maxim) Gorky, văn hào Nga từng năm lần được đề cử Giải Nobel về văn học. 

Cho đến khi nghỉ hưu năm 2011, bà được phong học hàm phó giáo sư (năm 2001), nghiên cứu viên cao cấp, và giữ chức Phó Trưởng phòng Văn học Việt Nam Đương đại. Bà còn là Hội viên Hội Nhà văn Hà Nội, và Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam.

Bà tham gia nhiều đề tài nghiên cứu khoa học, trong đó có đề tài khoa học cấp nhà nước (Lịch sử văn học Việt Nam 10 thế kỷ của Viện Văn học các giai đoạn 1930 - 1945; 1954 - 1965; 1975 -1985) và đề tài khoa học cấp bộ (Từ điển tác phẩm văn xuôi Việt Nam các tập 1 (cuối thế kỷ 19 đến 1945); tập 2 (1945 - 1975); tập 3 (1975 – 2000); tâp 4 (từ 2000 đến thập niên đầu thế kỷ 21).

Bà còn nhận các giải thưởng văn học, trong đó có Tặng thưởng Giải A cho cuốn Văn học Việt Nam hiện đại sáng tạo và tiếp nhận năm 2016 của Hội đồng Lý luận Phê bình Văn học, Nghệ thuật Trung ương; và Giải thưởng Văn học Nghệ thuật Thủ đô năm 2016 của Hội Văn học Nghệ thuật Hà Nội cho cuốn Văn học Việt Nam hiện đại sáng taọ và tiếp nhận.

Khi phác thảo diện mạo tiểu thuyết Việt Nam hơn một thế kỷ, đề cập thời kỳ Đổi Mới, nhà nghiên cứu Bích Thu nhận xét các cây bút đã có ý thức đi sâu vào thế giới nội tâm để khám phá chiều sâu tâm linh nhằm nhận diện hình ảnh người đích thực, khai thác yếu tố người ở bên trong người [1]. Ảnh: PGS.TS Nguyễn Thị Bích Thu lúc nhận Huy hiệu 40 năm Tuổi Đảng, tháng 9/2024

Phân tích và nhận diện văn học Việt Nam hiện đại

Tặng thưởng Giải A của Hội đồng Lý luận Phê bình Văn học, Nghệ thuật Trung ương cho cuốn Văn học Việt Nam hiện đại sáng tạo và tiếp nhận được đánh giá là ‘kết quả xứng đáng cho nỗ lực nghiên cứu văn học nước nhà của nữ tác giả Bích Thu’ [1].

Nghiên cứu này, trước khi được trao giải thưởng một năm, được xuất bản thành sách mang tên “Văn học Việt Nam hiện đại - Sáng tạo và tiếp nhận” Tập tiểu luận phê bình “Văn học Việt Nam hiện đại - Sáng tạo và tiếp nhận” (NXB Văn học, 2015).

Nhà phê bình Trang Anh coi đấy là bước tiếp theo của quá trình theo dòng văn học được nhà nghiên cứu Bích Thu theo đuổi bấy lâu nay, ‘tập trung phân tích và nhận diện văn học Việt Nam hiện đại, xoay quanh bình diện sáng tạo và tiếp nhận qua các hiện tượng văn học, các vấn đề về thể loại, và sáng tác của một số nhà văn, nhà thơ, nhà nghiên cứu lý luận, phê bình đã có những đóng góp đối với đời sống văn học dân tộc qua các giai đoạn’ [1].

Trong ‘vẻn vẹn 600 trang sách’, nhà nghiên cứu Bích Thu đã ‘trình bày vừa cô đọng, vừa khái quát hơn một thế kỷ văn học Việt Nam với hàng chục nhà văn, hàng trăm tác phẩm tiêu biểu, với những thể loại, trào lưu văn học trải dài qua những giai đoạn phân kỳ lịch sử phức tạp’ [1]. Với phần viết về tiểu thuyết Việt Nam những năm đầu thế kỷ 21 và các tác phẩm xuất hiện trong khoảng thời gian gần đây, ‘tập tiểu luận phê bình còn bao gồm cả phần văn học Việt Nam đương đại chứ không chỉ có phần hiện đại như cách nói khiêm tốn của tác giả’ [1].

Vẫn theo nhà phê bình Trang Anh, phần làm nên tầm của tác giả nằm ở loạt bài nghiên cứu mang tính liên hoàn về tiểu thuyết và ký trong phần 1: Thể loại, đặc trưng và phát triển. ‘Đây là trục nghiên cứu có tính chất “mô phạm”, “cổ điển” được các nhà nghiên cứu rất ưa thích vì nó vừa bao quát diện mạo chung, vừa xoáy vào những điểm nhấn cốt yếu của cả giai đoạn’ [1].

Ở phần bàn về tác phẩm, các tác phẩm khảo cứu đều được nhà nghiên cứu Bích Thu khảo sát xoay quanh ba vấn đề, cốt truyện-nhân vật-ngôn ngữ. Dù, hiện tại, người ta có thể tiếp cận tiểu thuyết theo các hướng khác nhau, bằng nhiều phương pháp khác nhau, chọn ba vấn đề trên nghiên cứu tiểu thuyết vẫn là ‘cách tiếp cận hợp lý’ bởi đấy là ‘ba vấn đề trọng yếu nhất của tiểu thuyết’ [1]. 

Khi phác thảo diện mạo tiểu thuyết Việt Nam hơn một thế kỷ, đề cập thời kỳ Đổi Mới, nhà nghiên cứu Bích Thu nhận xét các cây bút đã có ý thức đi sâu vào thế giới nội tâm để khám phá chiều sâu tâm linh nhằm nhận diện hình ảnh người đích thực, khai thác yếu tố người ở bên trong người.

Bàn về ngôn ngữ tiểu thuyết Việt Nam từ sau 1986, nhà nghiên cứu Bích Thu cho rằng đã thấy những ‘nỗ lực hướng đến sự đa thanh, đến tính đa âm nhưng hầu như đó là sự đa âm về sắc điệu cảm xúc, về sắc thái thẩm mỹ hơn là khuynh hướng tư tưởng’ (trang 111).

HQD

[1] Trang Anh (2016), Đọc “Văn học Việt Nam hiện đại - Sáng tạo và tiếp nhận”, Báo Quân đội Nhân dân, tại https://www.qdnd.vn/van-hoa/van-hoc-nghe-thuat/doc-van-hoc-viet-nam-hien-dai-sang-tao-va-tiep-nhan-470784, truy cập 1/2/2025