Nhà văn Nguyễn Bắc Sơn – Huy hiệu 45 năm Tuổi Đảng

Sáng 14/1/2025, nhằm đợt gió mùa đông bắc tăng cường mạnh cấp 2-3 tràn về nội nhật trong đêm, khi chỉ còn hai tuần để khép năm cũ Giáp Thìn, tại trụ sở Đảng ủy Khối Doanh nghiệp Quận Cầu Giấy, TP Hà Nội, trước chứng kiến của gần hai trăm đảng viên, đại diện cho các chi bộ thuộc Đảng bộ Khối Doanh nghiệp Quận Cầu Giấy, nhà văn Nguyễn Bắc Sơn, từ hàng ghế cuối cùng trong hội trường không còn chỗ trống, dần nhích qua đám đông lên nhận Huy hiệu 45 năm Tuổi Đảng.

Trực tiếp lên sân khấu trao huy hiệu cho ông, đảng viên đầu tiên và duy nhất ở đợt này đạt mốc 45 năm Tuổi Đảng trong danh sách hơn hai mươi đảng viên nhận huy hiệu từ 30 năm Tuổi Đảng trở lên, có hai quan chức của Quận ủy Cầu Giấy.

Trong ảnh (trên trang chủ) là ông Nguyễn Công Nghĩa – Bí thư Đảng bộ Khối Doanh nghiệp Quận Cầu Giấy, ngoài cùng bên trái, và ông Trần Việt Hà (*) - Ủy viên Thường vụ, Trưởng ban Dân vận Quận Cầu Giấy, ngoài cùng bên phải.

Trước đó, năm 2020, nhà văn Nguyễn Bắc Sơn (tên thật Nguyễn Công Bác nhưng, trong căn cước công dân, chữ ‘Bác’ biến thành ‘Bắc’) được trao Huy hiệu 40 năm Tuổi Đảng khi đang là Bí thư Chi bộ Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây (EWLCC).

Nhận huy hiệu lần này, bên cạnh chức Bí thư Chi bộ hiện tồn, ông kiêm thêm chức Giám đốc EWLCC, sau khi đơn vị được phép phục hồi hoạt động từ năm 2022. (Thực tế ấy, hợp nhất hai chức danh đảng và chính quyền làm một trong hệ thống quyền lực của một đảng cầm quyền, được ông ấp ủ trong tiểu thuyết chính trị Lửa Đắng và, nghe nói, từ đề nghị của Chủ tịch Liên hiêp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam, ông đã biểu Tổng Bí Thư Nguyễn Phú Trọng một cuốn).

Nguyễn Bắc Sơn sinh ngày 24/02/1941 tại Tỉnh Nam Định nhưng nguyên quán ở Xã Hữu Bằng, Huyện Thạch Thất, Tỉnh Hà Tây (cũ).

Thời kỳ kháng chiến chống Pháp, ông theo gia đình tản cư ngược lên Thôn Yên Luật, Xã Tân Phong, Huyện Hạ Hòa, Tỉnh Phú Thọ.

Năm 1950, ông tham gia Đoàn Thiếu nhi Nghệ thuật Lưu Hữu Phước. Cuối năm 1951 Đoàn Thiếu nhi Nghệ thuật giải thể, ông trở lại Tân Phong tiếp tục đi học và, đến năm 1955, xuôi đến Hà Nội.

Năm 1960, sau khi tốt nghiệp trung học phổ thông, ông trở thành sinh viên Trường Đại học Sư phạm Hà Nội và tốt nghiệp năm 1962.

Ngay sau khi ra trường và cho đến 1971, ông dạy ở các trường sư phạm cấp II và phổ thông cấp III ở các tỉnh Hưng Yên và Hải Dương. Năm 1972, ông về Hà Nội, dạy tại Trường Cấp III Nguyễn Gia Thiều

Cùng năm 1972, ông nhập ngũ, rồi xuất ngũ cuối năm 1973, hồi quy thủ đô và dạy tại Trường Cấp III Hoàn Kiếm.

Suốt hơn mười năm, từ 1981-1991, ông làm Phó Hiệu trưởng Trường Cấp III Chu Văn An (nay gọi là Trường THPT Chu Văn An), tọa lạc sát Hồ Tây (Phường Thụy Khuê, Quận Tây Hồ), một trong những nơi hiếm hoi lưu giữ các huyền tích hiện đại thời kỳ xây dựng kè hay tuyến đường quanh Hồ Tây, trong khuôn khổ dự án xây dựng hạ tầng kỹ thuật quanh Hồ Tây, trước dịp kỷ niệm 1000 Năm Thăng Long – Hà Nội (1010-2010). Một năm sau, 1992, ông chuyển ngành, về làm Trưởng phòng Quản lý Báo chí Xuất bản, Sở Văn hóa Thông tin Hà Nội.

Quãng hơn mười năm tham gia hành pháp tại một đơn vị giám sát hành chính về văn hóa của thủ đô, hai nhiệm kỳ, có lẽ là thời kỳ ông cọ sát nhiều nhất với thực tế giao thoa giữa hai mô hình quản trị xã hội độc đáo trong lịch sử Việt Nam đương đại – tập trung quan liêu bao cấp và manh gia giai đoạn sơ khai cọ sát với tư duy thị trường định hướng XHCN. Các trải nghiệm ông thu được và niềm tin ông định hình thời kỳ này dường như gây ảnh hưởng mang tính quyết định đến ý tưởng và nội dung của các tác phẩm văn học độc đáo và để đời của ông về sau.

Hưu năm 2002, ông giữ chức Phó Tổng biên tập Tạp chí Thế giới Trong ta, cơ quan ngôn luận Hội Tâm lý Giáo dục Việt Nam.

Vẫn năm 2002, từ loạt sáng tác đột khởi các tác phẩm hư cấu ở tuổi lão niên, ông được kết nạp vào Hội Nhà văn Việt Nam. Có thời kỳ, ông được bầu làm Phó Chủ tịch Hội đồng Văn xuôi, Hội Nhà văn Việt Nam. Chưa kể hơn 20 năm liên tục ông còn giữ chân Ủy viên Ban Chấp hành Hội Ngôn ngữ học Hà Nội và rút khỏi vị trí ấy tại đại hội năm ngoái.

Sự nghiệp sáng tác văn học của ông khá muộn, chủ yếu sau hưu. Tuy thế, ông nhanh chóng giành nhiều giải thưởng sáng tác với tốc độ và mật độ hiếm có.

Có thể kể đến hai giải nhất, một giải nhì cuộc thi ký sự cả nước viết về Thăng Long - Hà Nội của Báo Hà Nội Mới; giải ba cuộc thi ký sự do Bộ Giao thông Vận tải phối hợp với Hội nhà Văn tổ chức; giải khuyến khích cuộc thi tiểu thuyết của Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Việt Nam; và giải thưởng văn học các nước Tiểu vùng Sông Mekong (Mekong River Literature Awards), loại hình giải thưởng giành cho các nhà văn thuộc sáu nước của Tiểu vùng Mekong (Cambodia, Laos, Myanmar, Thailand, Trung Quốc, và Việt Nam).

Bên cạnh đó, ông nhận ba giải ba tại ba cuộc thi lần thứ 3-4-5 của Hội Nhà văn Việt Nam. Các giải thưởng được trao cho các tiểu thuyết Lửa Đắng, Gã Tép Riu, Vỡ vụn, và Cuộc vuông tròn.

Thế giới quan Nguyễn Bắc Sơn

Hiếm nhà văn nào trong giới văn bút Việt Nam hiện đại cho ra đời các tác phẩm hư cấu trong chưa đầy 20 năm gây thổn thức cho dư luận như vậy. Không dưới ‘12 luận văn thạc sĩ nghiên cứu các tác phẩm của ông’ [1] có thể được xem như một trong những chỉ số.

Mỗi tác phẩm của ông dường như được định vị thành một cột mốc tinh thần vững chắc tuyên bố chủ quyền tư tưởng khó bị bác bỏ, và khó gây lãng quên trong lịch sử văn học Việt Nam đương đại, về một thế giới quan mang tên Nguyễn Bắc Sơn.

Chẳng hạn, có lẽ không ngẫu nhiên khi, xuất bản lần đầu năm 2005, tiểu thuyết Luật đời cha và con của ông được phóng tác và chuyển thể thành phim truyền hình Luật Đời dài 25 tập chỉ hai năm sau đó, đạt giải phim truyền hình được yêu thích nhất của Giải thưởng Tạp chí Truyền hình năm 2007, và giải phim truyện truyền hình của Giải Cánh Diều cũng năm 2007. Đến nay, sách được tái bản tổng cộng tám lần.

Dẫu không gây tiếng vang như truyền hình nhiều tập Ma Làng (chuyển thể từ một tiểu thuyết cùng tên và cũng phát sóng năm 2007 nhắm đến nông thôn) trong con mắt dư luận, dẫu vẫn vấp các lỗi quen thuộc của điện ảnh Việt Nam (bối cảnh, trang phục, lời thoại rườm rà, nghèo triết lý, một số tập phim bị chê giáo điều, lên gân, ‘khô cứng, và gượng gạo’ [2], v.v…), (bản thân Ma Làng cũng mắc các lỗi kinh điển như gượng ép, khuôn sáo đồng thoại ‘ác giả ác báo’), nhờ ý tưởng và nội dung của tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn, Luật Đời đã để lại ấn tượng về kịch bản, yếu tố được xem như linh hồn của một tác phẩm.

Các đạo diễn, Nghệ sỹ Ưu tú Mai Hồng Phong và Hồng Nhung, ‘đã mạnh dạn đi vào những vấn đề khá gai góc của cuộc sống. Êkip làm phim đã khai thác sâu những vấn đề khá nhạy cảm, … những cái cũ kỹ, lỗi thời, những rào cản không hợp lý, … giáo điều, duy ý chí và luôn đề cao nguyên tắc trong cuộc sống lẫn công việc, … (những) người thức thời, giàu tham vọng’ [2].

Sau Luật đời và cha con, với Vỡ vụn và Cuộc vuông tròn – hai tập nối tiếp nhau, xuất bản tháng 12.2015 và tháng 1.2017, Nguyễn Bắc Sơn tạo dựng cột mốc mới. Ông được xem đã định hình ‘một nhà tiểu thuyết có phong cách và chủ kiến không nhòe lẫn với ai’ [1].

Nhà văn Ma Văn Kháng gọi Nguyễn Bắc Sơn là “nhà tiểu thuyết chính trị/thế sự/thời cuộc” [1]. Nhà thơ Trần Đăng Khoa nhận xét ông có ’khả năng tinh nhạy, nắm bắt những vấn đề thời sự nóng hổi, đang diễn ra trong đời sống hàng ngày’ [1].

Bên cạnh định dạng muôn thuở trong văn chương Việt Nam (thường rơi vào dạng logic giản đơn chưa đọc nhân đã biết quả) về quan hệ vợ chồng và ngoại tình, bộ đôi Vỡ vụn và Cuộc vuông tròn chạm đến mấy chủ đề nhạy cảm, hay bị né tránh suốt thời gian dài của lịch sử thành văn đương đại, và chưa được khai thác rõ ràng, chưa tạo dấu ấn mang dáng vẻ tư tưởng dẫu manh nha hay mờ nhạt, ở dạng tiểu thuyết, dù trường thiên hay đoản thiên.

Đấy là chân dung của nhân vật vợ - Thu, phó giáo sư tiến sỹ và chức vụ đều hơn nhân vật chồng – Chính và đối lập với chồng, luôn bị chồng chọc tức vì kém hiểu biết, ‘chứng tỏ có điều bất ổn trong hệ thống giáo dục và bổ nhiệm cán bộ’ [1].

Đấy là nhân vật chủ tịch tỉnh – Thành, học trò của Thu, sở hữu thói quen không mấy phổ biến trong giới công chức đương thời: một mặt, ‘dám đương đầu với các mâu thuẫn gay gắt ở địa phương’, mặt khác, ‘biết lắng nghe những ý kiến phản biện’, không phải của cô giáo Thu - đảng viên, mà của chồng cô - giảng viên Chính, ‘một trí thức ngoài Đảng’ [1].

Cạnh đó, quan hệ vợ chồng Chính – Thu - không sa lầy ở xung đột tâm lý cá nhân cũng vốn thành công thức - đã vượt khỏi khuôn khổ gia đình truyền thống: hám quyền lực, quyền lực chính trị.

Quyền lực chính trị thường bộc lộ trong quan hệ với các thực thể bên ngoài gia đình, và quy luật này có thể tìm thấy tại bất cứ hình thái kinh tế - xã hôi nào kể từ khi xã hội phân chia giai cấp và hình thành nhà nước.

Vậy mà Nguyễn Bắc Sơn dường như nằm trong số ít tiên phong phá vỡ ranh giới được mặc định từ lâu trong lối nhìn nhận và kể chuyện đã thành khuôn sáo.

Ông để quyền lực chính trị đột nhập vào gia đình, nơi bao lâu nay chỉ lưu tồn kiểu quyền lực đặc thù, nảy sinh trong quan hệ vợ chồng và huyết thống.

Chẳng hạn, có đoạn PGS.TS. Thu than phiền với con gái tên Chuyên về chồng mình, khi ông, một giảng viên đại học nhưng ngoài đảng, thách thức quyền lực chính trị của bà ở nơi công tác:

‘… mẹ còn khổ sở, khốn nạn vì ông ấy là quần chúng…Người tranh giành với mẹ chức bí thư bảo không giác ngộ được chồng thì làm sao giác ngộ được quần chúng khác… Vì ông ấy mà con đường tiến thân của mẹ bị cản trở nhiều’ [1].

Hai thực thể quyền lực có nguồn gốc nảy sinh khác nhau và cách thức phát triển trong môi trường văn hóa – xã hội khác nhau. Nay chúng được nhà văn đặt vào thế đối lập trực tiếp, bất tương dung, giữa hai chủ thể không thể tách rời nhau, vợ và chồng, trên đấu trường gia đình chật hẹp. Chúng tất yếu dẫn đến phá vỡ tương tác truyền thống trong kết cấu mặc định của gia đình truyền thống.

Vài chỗ trong tiểu thuyết đã manh nha phác thảo xung đột của hai dạng quyền lực ấy, thông qua mô tả va chạm giữa hai nhân vật trí thức Thu - Chính.

Hậu quả của xung đột và mô hình mới của cấu trúc gia đình cán bộ Thu - Chính trong bối cảnh va chạm mới thế nào, có cảm giác tác giả dự định ấp ủ cho các sáng tác tiếp theo hoặc để dành cho các đồng nghiệp văn bút khác phóng bút chăng?

Năm 2023, nhân Nguyễn Bắc Sơn cùng lúc hai giải thưởng, Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật dành cho tiểu thuyết Lửa đắng và Giải thưởng Văn học sông Mekong cho tiểu thuyết Lính tăng, nhà báo Việt Văn ở Báo Lao Động gọi ông là ‘phu chữ’ trên cảnh đồng chữ nghĩa [3].

Tóm lại, dù đề cập chủ đề gì, ‘số phận người gắn liền với số phận của những giai đoạn lịch sử, thời kỳ của đất nước luôn chi phối ngòi bút của ông - một nhà văn với trách nhiệm công dân rõ nét’ [3].

Có lẽ không quá, vì thế, nếu mạo muộn xem Nguyễn Bắc Sơn dường như đã đạt tới cảnh giới thế giới quan của riêng mình, dẫu ở tuổi xế chiều, nếu thừa nhận thế giới quan ‘là định hướng nhận thức cơ bản của một cá nhân hay xã hội gồm toàn bộ kiến thức và quan điểm của các cá nhân hay xã hội … có thể gồm … các chủ đề, các giá trị, cảm xúc, và đạo đức’ [4].

Và có lẽ cũng không quá khi Nguyễn Bắc Sơn trở thành một trong những ví dụ sinh động chứng minh sức sáng tạo dồi dào ngay cả lúc lão niên, độ tuổi bị xã hội ở mọi thời đại và, không may, ở cả thời đại hiện nay, thời đại hậu công nghiệp, xem như thành phế nhân, thậm chí, ăn bám.

Càng không ngoa khi xem Nguyễn Bắc Sơn như một trong những ví dụ điển hình để sớm xúc tiến các thảo luận về chính sách, tạo dựng môi trường vật chất và tinh thần, kiến thiết và phát huy sức sáng tạo không ngừng của các thực thể người, khi dân số Việt Nam đang bước vào thời kỳ lão hóa thuộc hàng nhanh nhất thế giới [6].

Đấy chẳng phải gì khác ngoài giá trị nhân văn và nhân bản của Huy hiệu 45 năm Tuổi Đảng, mà nhà văn Nguyễn Bắc Sơn có thể truyền bá cho tha nhân qua những gì ông tự ngộ và bộc lộ thành những gì nom thấy ở dạng thành văn.

HQD

[1] Nguyễn Khắc Phê (2023), Nguyễn Bắc Sơn - từ “Vỡ vụn” đến “Cuộc vuông tròn”, Hội Nhà văn Việt Nam, tại https://vanvn.vn/nguyen-bac-son-tu-vo-vun-den-cuoc-vuong-tron/, truy cập 1/2/2025

[2] Xuân Thành (2007), Phim Luật đời: Vòng quay nghiệt ngã của số phận, Báo Khánh Hòa, tại https://baokhanhhoa.vn/the-thao/200711/phim-luat-doi-vong-quay-nghiet-nga-cua-so-phan-1778470/, truy cập 2/2/2025

[3] Việt Văn (2023), Nhà văn Bắc Sơn và cái kết có hậu cho một “phu chữ”, Báo Lao Động, tại https://laodong.vn/lao-dong-cuoi-tuan/nha-van-bac-son-va-cai-ket-co-hau-cho-mot-phu-chu-1205326.ldo, truy cập 1/2/2025

[4] Palmer, Gary B. (1996), Toward A Theory of Cultural Linguistics, University of Texas Press, p. 114 (tiếng Việt: Hướng tới Lý thuyết về Ngôn ngữ học Văn hóa, Nhà Xuất bản Đại học Texas, trang 114).

[5] Nguyễn Tiến Hóa (2017), Cuộc vuông tròn - bài toán nhân sinh, Tạp chí Văn nghệ Quân đội, tại http://vannghequandoi.com.vn/in-bai/cuoc-vuong-tron-bai-toan-nhan-sinh-10536_3698.html, truy cập 1/2/2025

[6] UNFFPA tại Việt Nam (?), Giá hóa dân số, tại https://vietnam.unfpa.org/vi/topics/gi%C3%A0-h%C3%B3a-d%C3%A2n-s%E1%BB%91#:~:text=Vi%E1%BB%87t%20Nam%20l%C3%A0%20m%E1%BB%99t%20trong,sang%20x%C3%A3%20h%E1%BB%99i%20%E2%80%9Cgi%C3%A0%E2%80%9D, truy cập 2/2/2025

(trích: “Việt Nam là một trong các quốc gia có tốc độ già hóa dân số nhanh nhất thế giới. Những người từ 60 tuổi trở lên chiếm 11,9% tổng dân số vào năm 2019 và đến năm 2050, con số này sẽ tăng lên hơn 25%. Đến năm 2036, Việt Nam bước vào thời kỳ dân số già, chuyển từ xã hội “già hóa” sang xã hội “già”. Sự thay đổi nhân khẩu học này xảy ra ở Việt Nam không chỉ nhờ giảm tỷ lệ tử vong và tăng tuổi thọ, mà phần lớn là do giảm mạnh tỷ lệ sinh. Tỷ lệ sinh giảm trong những thập kỷ qua đã tác động rất lớn tới cơ cấu dân số của Việt Nam, làm đẩy nhanh tốc độ già hóa dân số’).

(*) Ông Trần Việt Hà, nguyên là Phó Chủ tịch UBND Quận Cầu Giấy nhiệm kỳ 2021-2026, được điều chuyển giữ chức Trưởng ban Dân vận Quận ủy Cầu Giấy từ tháng 9/2023. Ngược lại, cùng thời gian, ông Ngô Ngọc Phương thôi giữ chức Trưởng ban Dân vận Quận Cầu Giấy để nhận công tác mới với chức dạnh Phó Chủ tịch UBND Quận Cầu Giấy.