GS.TS. Nguyễn Xuân Kính - Một đời giữ hồn văn hóa dân gian (Kỳ 1)*

Thế hệ trẻ hôm nay lớn lên trong thế giới số hóa, nơi mọi câu chuyện được gói vào vài giây video và vài dòng trạng thái. Di sản văn hóa không nằm ở tốc độ, lướt sóng; nó nằm ở độ sâu. Hành trình của GS.TS. Nguyễn Xuân Kính nằm trong số minh chứng rằng có những giá trị chỉ có thể sinh sôi từ bền bỉ, nhẫn nại, và tình yêu tri thức. Đọc về ông, ta gặp một nhà khoa học, một tấm gương để biết rằng những điều lớn lao thường bắt đầu từ thầm lặng.

Kỳ 1 - Từ học trò Thái Bình đến nhà khoa học dân gian: bước chân đầu tiên

Ngày 6/11/2025, khi ông đón nhận huy hiệu 30 năm tuổi đảng tại trụ sở Đảng ủy Phường Ngọc Hà, dư luận khoa học và không ít độc giả trẻ yêu văn học hẳn có lý do để ngoảnh lại chặng đường hơn nửa thế kỷ nghiên cứu, giảng dạy, biên soạn, tổ chức khoa học, ở đó, ông được nhìn thấy như "thành hoàng giữ lửa" trường kỳ của văn hóa Việt.

Tấm huy hiệu ấy không chỉ là phần thưởng chính trị. Nó là biểu tượng của hành trình làm việc “khắc khoải lặng thinh”, như câu ca “Con đường nhỏ nhỏ gió xiêu xiêu/ Lả lả cành hoang nắng trở chiều” (Thơ Duyên của Xuân Diệu, trích), thứ tiếng tha thiết ông dành cả đời để ghi, chú, giải, nâng niu, và trao truyền.

Thuộc thế hệ trí thức những năm 1950, ông lớn lên giữa bao biến động của đất nước. Thời kỳ, 1959–1969, Nguyễn Xuân Kính học phổ thông ở Tỉnh Thái Bình (nay thuộc Tỉnh Hưng Yên) rồi, từ 1969–1973, theo học Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội.

Nơi ấy hội tụ các trí thức lớn như GS. Hoàng Xuân Nhị (chủ nhiệm khoa), GS. Hoàng Như Mai, GS.TS. Nguyễn Tài Cẩn, GS. Đinh Gia Khánh, PGS. Chu Xuân Diên, PGS. Trần Đình Hượu, và PGS. Cao Xuân Hạo, v.v… Các bậc thầy, theo lời ông kể, giỏi chuyên môn, uyên bác tri thức phương tây và cả Trung Quốc cổ đại, tạo nền tảng tư duy đa chiều và nghiêm cẩn cho lớp sinh viên ngữ văn thời ấy.

Trong số các đại thụ vừa liệt kê, mỗi thầy Cẩn có học vị tiến sỹ (hồi thầy bảo vệ ở Liên Xô được gọi là phó tiến sỹ). ‘Các thầy còn lại không có học vị vì không bảo vệ luận án… họ tự học mà trưởng thành’, ông Kính nói. Ngay cả các thầy Diên – Hượu - Hạo đều chỉ đạt học hàm PGS nhưng ‘siêu giỏi’.

Các ‘trưởng lão’ khác có thể được kể đến là PTS. Hoàng Ngọc Hiến (sau được gọi là TS) thậm chí chưa có học hàm PGS. Vậy mà ‘Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, trong Phòng Truyền thống, gọi ông là GS danh dự’.

Có điều, lúc tự thuật với tác giả bài báo này, ông nhấn mạnh ba thầy, ‘thầy Khánh, thầy Hượu, thầy Diên là vì thầy Khánh và thầy Diên dạy văn học dân gian… (còn) thầy Hượu không hoàn toàn dạy văn học dân gian nhưng chúng tôi rất phục’.

Ba cây đại thụ dường như được ông ví như ba cây cột cái góp phần tạo nên một nhà nghiên cứu văn học dân gian Nguyễn Xuân Kính vững chãi sau này.

Khi tốt nghiệp và bắt đầu công tác tại Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam từ tháng 5/1974, ông gắn bó với Viện Văn học. Sau năm năm, ông chuyển sang Viện Nghiên cứu Văn hóa, tổng cộng hơn bốn thập kỷ miệt mài.

Câu chuyện ông chuyển khỏi Viện Văn học cuối năm 1979, theo yêu cầu của tổ chức, là bước ngoặt quan trọng dẫn ông đến với nghiệp nghiên cứu văn hóa dân gian một cách bền bỉ và toàn diện.

Nếu dùng hình ảnh trong Luận Ngữ, đó là khoảnh khắc “tam thập nhi lập”: ba mươi tuổi lập chí, lập hạnh, lập nghiệp, và hành trình ông chọn từ đó về sau không đổi hướng.

Lịch sử nghiên cứu văn hóa dân gian Việt Nam không được viết bằng những màn ra mắt đình đám. Nó được viết bởi những ai kiên nhẫn đi nhặt từng mảnh ký ức còn sót trong dân gian. Những ai thuộc thế hệ trẻ hôm nay, khi đứng giữa cuộc sống ồn ào vội vã, có thể nhìn vào để biết rằng bền bỉ không bao giờ lỗi thời. GS.TS. Nguyễn Xuân Kính là một trong những hình hài như thế: lặng lẽ, khiêm nhường, toả sáng

(Mời quý độc giả đón đọc kỳ 2)

HQD

*Nhân dịp ông nhận huy hiệu 30 năm tuổi đảng tại phường Ngọc Hà, Hà Nội (6/11/2025)