Bất ngờ, tôi chứng kiến cảnh anh đang chửi ai đó. Hình như là chửi hàng xóm ăn cắp gà. Chửi, đương nhiên là không văn hoá rồi. Tàn tích của chế độ phong kiến rơi rớt đến tận hôm nay thì tệ quá. Nhưng anh chửi hay quá, đẹp quá, trí tuệ quá, bài bản quá. Nghe chửi sướng cả tai, cứ muốn nghe chửi cả ngày thì đúng là anh đã nâng chửi lên thành khoa học, hơn thế nữa, thành nghệ thuật. Nghệ thuật mượn tiếng chửi làm công cụ mua vui thiên hạ… 

Mày ăn trộm gà của bà thì mày đi đằng đông chết đằng đông, đi đằng tây chết đằng tây, đi đằng nam chết đằng nam, đi đằng bắc chết đằng bắc. Nói thế e dài dòng, khó nhớ, nên bà rút gọn lại, nghĩa là cái chết đón mày ở cả bốn phương đấy, dỏng tai ra mà nghe thì mày biết là bà giỏi văn đấy. Còn nếu bà bắt được mày, bà đánh cho một trận để mày biết bà văn võ song toàn thế nào. Bây giờ bà chửi theo lối toán học đây này. Nếu bố mày là a, mẹ mày là b, cộng cả mày vào là abc, thì bà sẽ đưa tất cả vào khai căn rồi bà sẽ tích phân cả họ nhà mày lên chửi cho mà xem….

Đấy là tiết mục của chương trình Gặp nhau cười đầu tiên của Truyền hình Việt Nam quãng bảy, tám năm trước mà Nguyễn Văn Dị được nhà báo Lại Văn Sâm mời tham gia, mở đầu cho hoạt động giải trí trên truyền hình, để từ đó mới có gặp nhau cuối tuần, gặp nhau cuối năm như bây giờ. 

Tiếng cười vốn là đòi hỏi bức thiết của cuộc sống ở mọi thời đại. Cường độ sống, tốc độ sống, chất lượng sống bây giờ càng cần tiếng cười. Cười làm cho con người trẻ ra, kéo dài tuổi thọ. Thế giới có những lớp dạy cười, có những liên hoan (festival) cười. Ngày 3/5 được chọn làm Ngày cười Thế giới. Cảnh sát một nước nọ, mỗi ngày phải có một thời gian tập trung nhau lại cười để thư giãn giảm bớt căng thẳng do áp lực công việc hằng ngày. Kho tàng văn học dân gian nước nào chả có một kho truyện cười, trong đó thế nào cũng có truyện tiếu lâm. Thời nào có chuyện tiếu lâm thời ấy. Nguyễn Văn Dị là một cây cười trong rừng cười tiếu lâm hiện đại. 

Một buổi tối, mấy anh em chúng tôi vừa từ trong trường quay đài THVN ra. Tôi nhớ chủ đề cuộc trao đổi là vấn đề bản quyền hay kiểm tra các hoạt động văn hoá thông tin gì đó, có cả anh Lê Tiến Thọ, lúc ấy là Cục trưởng Cục Nghệ thuật Biểu diễn, tham gia. Dạo ấy, Dị đang là Giám đốc NXB Âm nhạc, tôi làm chân quản lí báo chí xuất bản Hà Nội. Tôi với anh kéo nhau ra quán bia Pacific ven hồ Ngọc Khánh. Ở đấy đã có nhà thơ Bằng Việt, một vài người bạn, trong đó có một chị nữa, chờ.

Dị hỏi, các anh các chị đã thấy ai say bia chưa, có bố về nhà, quái lạ cái toa lét nhà mình hôm nay như có ma hay sao ấy, mở cửa ra, tè vào thì sáng, đóng vào thì tối. Hoá ra bố ấy tè vào tủ lạnh. Một cha khác, lê được vào nhà, nôn oẹ tung toé ra, sáng sau nức nở khen vợ hiền thảo, đã lấy khăn ướt lau mặt mũi chồng. Có biết đâu đấy là con chó dọn vệ sinh, nhân tiện liếm mặt, mắt, mũi chủ. Lại có tay lần vào được với vợ, tay sờ tí này, miệng mút chùn chụt tí kia mà vẫn còn mấy cái tí khác. Hoá ra anh ta bú con lợn cái. 

Nói đến lợn lại nhớ chuyện một bà bán thịt lợn chợ Đồng Xuân. Chợt có thằng nghiện vồ tảng mông chạy. Bà ta hô mọi người đuổi theo, thằng kẻ cắp vứt tảng thịt lại. Bà hàng thịt vẫn đuổi theo, mọi người bảo, nó vứt thịt lại rồi, đuổi làm gì, thì bà ấy bảo, phải đuổi kì được, vì bộ răng giả mắc vào mông nó rồi. 

Không biết những chuyện ấy Dị đọc ở đâu, hay tự nghĩ ra. Ai chẳng biết là bịa, nhưng không thể không cười, vì cái kết bất ngờ, vì giọng kể cuốn hút của anh. Chỉ hơi cười cười. Hai má hơi lõm vào như cái lúm đồng tiền. Lời kể chau chuốt, từ ngữ chính xác, chỗ nào ngừng, ngừng bao lâu, chỗ nào ngắt, chỗ nào kéo dài, chỗ nào dồn dập, liến thoắng, chỉ hiểu đại khái, vì không nghe rõ từng từ. Khả năng diễn xướng của anh thật tuyệt vời. Ấy là chưa nói đến tài nhại giọng những người nổi tiếng. Mãi sau này mới biết anh từng tốt nghiệp khoa kịch nói trường nghệ thuật văn hoá Hà Bắc. Thảo nào.

Có lần tôi bắt chước anh thử kể mua vui cho bạn bè. Tưởng ngon ăn. Thất bại thảm hại. Chưa kể đã toét mồm ra cười thì còn kể gì. Anh ngồi đâu, vui đấy. Không một ai nhịn được cười. Cái chị hôm ấy cười ngặt nghẽo, như có ai cù vào xương sườn cụt. Nghe lần đầu, cười đã đành. Nghe lần sau vẫn không thể nhịn được cười. Có lần, gần mâm Dị ngồi, có một ông nổi tiếng trong tất cả các cuộc hội nghị, hội thảo, làm việc vì bộ mặt lúc nào cũng lầm lầm lì lì. Không một ai thấy ông ta cười bao giờ. Vậy mà chỉ nghe lỏm Dị kể thôi cũng phải nhếch mép cười mà quay sang xem cái tay chỉ cao mét sáu thôi mà sao tài thế. Những kẻ cả đời chỉ quen cười đểu, cười nhạt, được nghe anh nói chuyện cũng phải cười thân thiện, cười sảng khoái như mọi người, dù chỉ cười tử tế lúc ấy.

Một lần tôi ngồi với Dị gần sáu tiếng đồng hồ liền, suốt từ hơn sáu giờ tối đến hơn mười hai giờ đêm. Bên anh là thùng bia Sài Gòn cổ rụt (lùn), cứ hết chai này đến chai khác. Không say. Không bao giờ say. Say thì làm sao mà kể chuyện mua vui cho bạn bè được. Đã chung một lần cười với nhau thì dễ thân nhau lắm. Bao chuyện đau đầu nhức óc của công việc, của câu chuyện làm ăn đều biến mất, đều thèm được cười. 

Dị làm bạn bè cười vỡ bụng không chỉ bởi những câu chuyện cười, mà còn vì lối nói lái ứng khẩu của anh. Ai đó bảo, làm ăn bây giờ phải có chiến hữu, bạn bè. Dị bật ngay: bạn bè không bằng bẹn bà - Dưới Láng Hạ có quán lẩu dê tuyệt lắm – Ôi dào, Láng Hạ không bằng háng lạ - Nếu việc này mà thuận buồm xuôi gió thì… - Thôi, nếu không thuận buồm xuôi gió thì thuận giò xuôi bướm cũng được - Các ông đã đọc Tiếng chim hót trong bụi mận gai chưa? – Tôi cam đoan chưa ông nào đọc tiếng gai hót trong bụi mận chim! 

Đố ai không cười khi nghe những câu nói lái tức thì, buông ra từ khuôn mặt đẹp trai, cứ tỉnh bơ thế kia trong khi mọi người cười rũ ra. Tôi chót hỏi anh sao không đi diễn hài, lại ân hận. Bởi tôi biết con người này còn tài hoa hơn cả tài hoa ấy, và anh còn say nó hơn. Tuy thế Dị vẫn kể, anh từng làm chủ hôn đám cưới tay hài Xuân Hinh và tay hài Quốc Trượng. Mà chủ hôn với Dị là cả dẫn chương trình, tuyên bố lí do, cả thay mặt hai họ phát biểu, cả hát hò. 

Bốn năm học kịch nói, Dị vẫn thầm mê guitar. Nhưng trường không có khoa guitar nên, năm 1976, anh về Hà Nội thi đậu vào lớp guitar Trường Âm nhạc Việt Nam. Bốn năm sau tốt nghiệp, về công tác ở Đoàn Ca múa Nhân dân Trung Ương. Hai năm sau đi bộ đội nghĩa vụ 2 x 2 năm, được kết nạp đảng, được tặng nhiều bằng khen, huy chương vàng hội diễn quân khu, toàn quân. 

Năm 1984 anh là hai trong chín thí sinh trúng tuyển đại học guitar ở nước ngoài. Năm 1992 anh là người đầu tiên, người châu Á duy nhất tốt nghiệp xuất sắc khoa guitar nhạc viện Bratislava (Tiệp Khắc), một trong những cái nôi của âm nhạc cổ điển châu Âu (người kia không về). Về nước, Dị bắt tay vào việc đào tạo sinh viên guitar (lúc này trường đã thành nhạc viện) với những kiến thức mới mẻ mang từ nước ngoài về. Thời anh làm trưởng bộ môn guitar, sinh viên theo học đông, chỉ sau bộ môn piano và thanh nhạc. 

Rất nhiều nhạc sĩ tên tuổi sau này như Lê Minh Sơn, Duy Hùng, Thu Hà, Lương Xuân Thịnh, các giảng viên dạy guitar ở các trường nghệ thuật bây giờ do anh đào tạo. Từ đấy mới có những tiết mục trình diễn guitar trên truyền hình. Lần đầu tiên ở Việt Nam có những buổi hoà tấu guitar có tới 40 nhạc công biểu diễn. Đấy là màn trình diễn trong đêm kỉ niệm 40 năm Nhạc viện Hà Nội. Nhưng rồi chuyện nhân tình thế thái, chuyện lấy người bất chấp chuyên môn làm anh không thể toàn tâm toàn ý cho chuyện đào tạo. Đành rẽ ngang sang làm giám đốc NXB Âm nhạc. Một cây guitar, một nhà guitar tiếng tăm hàng đầu Việt Nam như anh, lại một lần nữa phải bỏ cuộc vì những chuyện không đâu sau mấy năm lăn lộn với nó. Cuối cùng chỉ có guitar xứng đáng để anh thuỷ chung, son sắt suốt đời mà thôi.

Nguyễn Văn Dị mê cây đàn guitar từ bé. Anh vẫn nhớ như in lần đầu tiên được nghe trên đài TNVN tiếng đàn guitar của nhạc sĩ Hải Thoại với bài ca hy vọng của Văn Ký do ông biên soạn. Nó làm anh thèm khát, mê mẩn, nhưng xa vời quá. Chẳng thể nào với tới, đành học đàn bầu. Hồi học cấp 3, anh dự hội diễn nghệ thuật ở huyện với cây đàn bầu đấy chứ. Rồi học kịch, nhưng vẫn khoái guitar. Vào bộ đội, ở những đơn vị bộ binh nên chế độ giờ giấc cũng không thể theo ý thích như ở nhà. Đến nỗi để được tự do luyện đàn, Dị phải nhiều phen xung phong đi canh lợn để được tập đàn sau giờ ngủ quy định.

… Bây giờ là người tự do, nghỉ không lương, chờ chế độ hưu; nhưng ngày nào cũng phải tập ba tiếng vào sáng, chiều, tối. Ôn bài cũ, tập bài mới, trước hết là dạy con. Thằng bé 14 tuổi nặng gần 80 kg, cao 1,7m mà ngày ngày vẫn phải đưa đi đón về từ trường trung học cơ sở. Được bố dạy cẩn thận từ bé, lại rất tự tin sẽ đuổi kịp và vượt bố nên nó tiến bộ rất nhanh. 

Hôm rồi VTV3 mời đến ghi hình cả hai cha con cho chương trình người của công chúng. Anh dự kiến năm nay sẽ làm một chương trình riêng cho bố con ở Nhà hát Lớn để mọi người biết thêm một nhà guitar, sắc sảo nhưng vẫn gọt được chuôi. Hỏi sao không ghi đĩa, anh bảo chơi là chính, vui bạn bè là chính. Có thể cũng sẽ phải làm nhưng cứ từ từ đã. Một người bạn mời anh mang đàn đến chơi. Anh không bao giờ ôm đàn đi chơi kiểu ấy. Muốn nghe thì sắm đàn để đấy, Dị sẽ ký vào đàn, lúc nào đến sẽ chơi. 

Nhà doanh nghiệp liền bỏ ra 1200 USD mua đàn mời Dị đến. Anh chơi cho cả đám bạn chết lịm đi trong một thế giới âm thanh huyền ảo. Đôi bàn tay với những ngón thon dài múa trên mặt đàn làm sống lại cả không gian Tây Nguyên với ngọn lửa bập bùng, tiếng cồng chiêng, những cô gái đeo vòng nắm tay nhau thành vòng tròn nhún nhẩy, những chàng trai ngực trần, đóng khố, ngọn lao lăm lăm, tiếng chân voi thình thịch, tiếng rừng âm u, tiếng thác réo.Tất cả hiện lên trong bản độc tấu Giai điệu Tây Nguyên do anh sáng tác.

Dù biểu diễn trong nước, ở Nga hay Hungary, Thailand hay Singapore, trong các festival guitar châu Âu tổ chức ở Tiệp Khắc các năm 1988, 1990 và festiaval quốc tế ở Hungary mà Dị tham gia và đều đoạt giải thưởng quốc tế, sau những tác phẩm cổ điển châu Âu, một vài nhạc phẩm Việt Nam, anh vẫn kết thúc bằng giai điệu Tây Nguyên của mình. Ở đâu, bao giờ, đấy cũng là tiết mục được hoan nghênh nhiều nhất. Sự điêu luyện, tinh tế, sự tài hoa của tất cả các ngón đàn kỳ tài của Nguyễn Văn Dị dường như đều thể hiện trong nhạc phẩm ấy.

Mười năm nay anh vẫn làm chủ nhiệm câu lạc bộ guitar cổ điển do mình sáng lập, vẫn biểu diễn tháng một lần ở sân khấu 16 Lê Thái Tổ bên bờ hồ Gươm (Cục Văn hoá Thông tin Cơ sở). Cuối năm ngoái, địa điểm ấy bị đòi lại để làm việc khác. Dị chưa biết xoay xở tiếp thế nào. 

Để có tiếng đàn ấy, Dị chơi đàn không chỉ bằng tay mà còn bằng đầu. Đấy là cái đầu của một người cẩn thận, tỉ mẩn, đã định làm gì là làm bằng được. Đã thích gì là say sưa, mê mải đến hoàn hảo mới nghe. Dị chép nhạc bằng mực tầu, đẹp tuyệt trần. Đột nhiên anh lấy một tờ giấy, viết cái gì đấy theo hàng dọc. Tôi xem, chẳng thể nào đọc nổi chữ gì, chữ Tầu không phải, chữ ta cũng không. Thấy tôi ngơ ngác, anh bảo, lật ngược lại, soi lên đèn. Tôi kêu lên. Hoá ra anh viết ngược. 

Chỉ tại một lần, vô tình để một mảnh giấy thấm ra áo thành chữ ngược, nên tập viết chơi thôi. Như nhiều người, Dị cũng sưu tầm tem, sưu tầm tiền. Nhưng sưu tầm các bài viết về thuốc hay, các câu danh ngôn, những chuyện lạ thế giới được cắt dán, đóng thành tập thì chỉ mình anh làm. Anh tặng tôi (và cũng tặng một số bạn thân khác) hai tập, một tập toàn chuyện về đàn ông, tập kia toàn chuyện đàn bà: Đàn bà là ai, họ có những đặc điểm sinh lí gì, tâm lí gì, thích gì, hay thế nào, dở thế nào.. Đọc nhiều làm tâm hồn anh phong phú. Đọc được cái gì hay lại photo cho bạn bè. Chả bao giờ đố kỵ ghen ghét ai nên lúc nào cũng cười vui.

Ngồi với bạn bè thi vui xem ai đọc được 10 bài thơ. Anh làm được hơn thế. Xem ai hát nhiều bài nhất. Khó ai địch nổi. Cãi nhau về một sự tích trong Tam Quốc, Thuỷ Hử hay Tây Du kí, anh mà phân xử, mọi người chịu cứng. Bởi anh còn đọc làu làu cả mấy câu văn vần mở đầu và kết thúc hồi ấy cho thiên hạ lác mắt. Anh không chỉ dạy kĩ thuật, nghệ thuật những ngón đàn cho học trò. Anh còn dạy cả kiến thức xã hội, cung cấp cho nó vốn sống, cách sống. Có thế nó mới vững vàng sống. Có vững vàng sống mới toàn tâm toàn ý khi chơi đàn, mới đủ bản lĩnh để không run khi lên sân khấu. 

Có lần một học trò trả bài trong tâm trạng bất ổn. Anh nhận ra tiếng đàn có cái gì đó hơi rời rạc, hơi đứt đoạn, hơi chắp vá, thiếu hồn sống. Phải tinh lắm mới thấy được. Gạn hỏi mãi mới biết anh chàng này vì chuyện khó khăn gia đình nên muốn chết cho rồi. Dị sẵng giọng, mày nhìn xung quanh xem, đây là kiếp chó, kia là kiếp mèo, kia nữa là kiếp gián, kiếp muỗi, kiếp ruồi, tao đập cái chết ngay đứ đừ. Mày sống kiếp người đã là vinh dự rồi. Trong kiếp người, lại có bao kiếp khác nhau, bao nhiêu người chui ra đã đui, què, mẻ, sứt, mày thì lành lặn, lại đẹp trai nữa. Lại có trí khôn, không phải loại thiểu năng trí tuệ, có đôi tay dẻo, đôi tai nhạc cảm tốt, ôm đàn, con gái theo hàng đàn. Còn trở ngại khó khăn ấy à? Cách tốt nhất để khắc phục khó khăn là khắc phục khó khăn. Mày biết ai nói câu ấy không? Đại tướng Võ Nguyên Giáp nói trong chiến dịch Điện Biên Phủ đấy. Cụ sinh năm 1911, gần trăm tuổi vẫn minh mẫn sáng suốt, cho thế giới ngưỡng mộ. Các nguyên thủ quốc gia đến Việt Nam đều xin được đến thăm cụ mới thoả. Đời mày phải được chơi đàn dưới con số 1911 ấy. Bởi nó được đắp nổi trên sân khấu Nhà hát lớn – năm khánh thành nhà hát.

 

Ngôi nhà năm tầng của Dị phía sau nhạc viện Hà Nội là một không gian âm nhạc ấm cúng, sang trọng. Gia tài lớn, quý nhất của anh là hơn 2000 chiếc đĩa (than) nhạc cổ điển mang từ Tiệp Khắc về. Bảy năm học, Dị kỳ công sưu tầm đến mức, ví dụ nhạc Bettoven có hai bộ đĩa của 2 dàn nhạc giao hưởng Tiệp và Hung chơi. Anh có đủ các bộ đĩa của các nhạc sĩ nổi tiếng thế giới. Tôi thử đòi được nghe giọng của thần đồng hát Robertino, lập tức tiếng hát trong như pha lê bài Mặt trời của tôi vang lên. Anh không nghe đĩa CD, DVD, toàn nghe đĩa than. 

Dị có bốn máy quay đĩa than. Cái khá nhất hơn ngàn đô. Đã ăn thua gì, máy của Nguyễn Phương Đông bạn anh, một chủ doanh nghiệp thép những 20 ngàn đô (hàng cũ đặt mua ở Anh, nếu mới phải 50 ngàn). Máy của Đoàn Phan Tân (Tân đen), nguyên Phó hiệu trưởng trường ĐH Văn hoá Hà Nội những 35 ngàn đô kia. Thế giới người ta quay lại với đĩa than rồi. 

Gian bếp nhà anh: một con cá quả gần hai cân nằm trong chậu nước mấy ngày nay. Đợi sau ngày thứ năm mới làm thịt, để nó thải ra hết thức ăn trong ruột, dạ dày, cho gầy bớt đi do bị bỏ đói, thế thịt nó mới chắc, săn, dai, bộ lòng mới ngon. Hoá ra Dị còn rất sành ăn và nấu ăn là một thú vui nữa của anh. Hai quán bia anh góp cổ phần có hai sản phẩm có tên: cá trê om Văn Dị và miến Văn Dị. Hỏi ai đi chợ, Dị bảo, em đi, em nấu. Nhìn quanh nhà, không thấy dấu vết phụ nữ. Hơn mười năm rồi bố con vẫn chăm nhau – Nguyễn Đức Bình, bây giờ là tài sản vô giá của anh. Hỏi vì sao, Dị bảo, sai lầm của mình còn có thể sửa được, sai lầm của người khác thì chịu. Tuy có hơi ngậm ngùi nhưng Dị vẫn cười rất tươi khi nói với tôi chuyện khó nói ấy.

 

Box

Không hiểu sao bây giờ mất hẳn một loại hình nghệ thuật từng vang bóng một thời, cả thời chiến lẫn thời bình - tấu nói. Mà đã tấu nói tức là tấu hài rồi. Chỉ có hài nhiều hay ít mà thôi. Nguyễn Văn Dị từng là cây tấu nói hay nhất quân khu 3 suốt bốn năm đi nghĩa vụ quân sự. Ơ, sao nghĩa vụ thời bình mà những bốn năm? Cũng chỉ tại chữ tài thôi. Cứ bị thuyên chuyển suốt, đơn giản vì đơn vị muốn giữ anh lại làm văn nghệ, đi hội diễn. Chả thế có lần ngày được phong hai lần quân hàm, sáng trung đoàn phong từ hạ sĩ lên trung sĩ, chiều sư đoàn phong từ trung sĩ lên thượng sĩ.