Tới thời điểm này, hầu như chuồng trại của các cơ sở tư nhân đều chưa đạt tiêu chuẩn, một quan chức ngành kiểm lâm cho biết. Trong khi quy định về thực hiện quy chế quản lý gấu nuôi sắp hết hạn. Sẽ phải tịch thu. Tịch thu như thế nào? Mang về đâu? vẫn là những câu hỏi còn rất… “gấu”.

Sau khi Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn tổ chức gắn chíp điện tử cho 4.349 cá thể gấu trên toàn quốc nhằm quản lý gấu nuôi đúng quy định pháp luật và các cam kết quốc tế. Tuy nhiên, theo báo cáo của cơ quan kiểm lâm cơ sở, ở một số địa phương xuất hiện các hoạt động vi phạm quy định này.

Để thắt chặt hơn hoạt động quản lý này, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn đã có công văn số 573/BNN-KL, ra ngày 13/3/2009  nêu rõ: “Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương quy định cụ thể thời gian hoàn thành các điều kiện về chuồng trại, nhưng không sau 30.6.2009. Sau thời gian quy định nếu cơ sở nuôi gấu nào cố tình không thực hiện thì kiên quyết xử lý, tịch thu theo quy định của pháp luật”.

Theo ông Chu Ngọc Quân, chuyên viên VP Cites, Cục Kiểm lâm, tình trạng nuôi gấu đang giảm xuống. Nguyên nhân được ông Quân nhận định, đó là do chương trình gắn chíp điện tử cho gấu nuôi, nên giảm được lượng nuôi nhốt gấu và có thể do ý thức xã hội của dân được nâng cao. 

Hơn mười năm trước, khi nuôi gấu nhốt rộ lên thành phong trào như một giải pháp xóa đói giảm nghèo, nó đặt ra vấn đề nan giải về pháp lý vì trái với luật pháp quốc tế mà chính Việt Nam cam kết thực hiện. Nhưng thực tế, nuôi gấu nhốt đã phát triển ở nhiều tỉnh, cả nông thôn và đô thị, cả nuôi nhỏ lẻ vài con làm cảnh, đến hàng chục con trong những trang trại của các cơ quan, tổ chức đơn vị. Bắt đầu từ lời khuyên của một cán bộ cao cấp ngành nông nghiệp - Cuối năm 2003, tác giả bài này đã đi thăm một trại nuôi gấu lớn ở Sơn Tây với gần 60 con, đã thăm một nhà nuôi gấu ngay trên tầng hai giữa một khu đông dân nhất Hà Nội – quận Hoàn Kiếm. Cùng với hai nhà báo nước ngoài xem ông K, chủ nhà gây mê để hút mật gấu bằng chiếc si lanh to, có mũi kim dài gần nửa gang như thế nào. Quán ăn nào cũng có mật gấu tươi pha rượu. Mật gấu bán, mật gấu trao đổi kiểu hàng đổi hàng, đến thăm người ốm với vài cc mật gấu là quý lắm, bởi lúc ấy đến 250 ngàn một cc. Nhiều người làm giàu nhờ nuôi gấu lấy mật, thợ săn cũng ra sức săn gấu. 

Đã có người đề suất biện pháp mạnh là tịch thu, tiêu hủy tất cả. Không ai tán thành, bởi vừa lãng phí hàng đống của, vừa dã man chẳng khác gì một cuộc thảm sát tập thể. Lúc ấy đã đặt vấn đề gắn chíp điện tử vào tai để theo dõi, kiểm soát, giám sát hàng ngàn con gấu đang bị nhốt trong cũi sắt, lâu lâu lại đè ra hút lấy mật. Việc gắn chíp ấy giờ cũng đã hoàn thành về cơ bản. Nghĩa là ta đành công nhận một việc làm phi pháp, còn tệ hơn cả phạt cho tồn tại. Từ bấy đến giờ còn 4.349 con.

Mới chỉ giải quyết vấn đề nhân đạo

Ngày 14/5, dưới chân Tam Đảo, trên một diện tích 12 ha ở thung lũng Chắt Dậu thuộc vườn quốc gia Tam Đảo (VQGTĐ) có rừng cây, có suối chảy, Tổ chức Động vật châu Á (AAF) và VQGTĐ làm Lễ khởi động dự án Trung tâm cứu hộ gấu giai đoạn II, với tổng giá trị là 3,3 triệu USD. 24 con gấu bị thương tích của thợ săn, bị thương tổn bởi hút mật quá đáng có nguy cơ bị nguy hại tính mạng trong các trang trại được sơ cứu tại chỗ rồi đưa về đây. Từ giờ, mỗi con đều có tên riêng, có lí lịch kèm theo, có y bạ hẳn hoi, có một bác sĩ thú y sau khi tiêm thuốc mê, hai y tá thú y chăm sóc, được kiểm tra sức khỏe toàn diện rồi đưa vào khu vực cách li nuôi tạm thời, xử lý cho đến khi hồi phục sức khỏe mới đưa về chuồng.

 Chuồng rộng rãi, gấp hai chục lần cái chuồng tôi và các bạn nhà báo Úc và Lào đã xem ở Sơn Tây ngày nào. Trong chuồng có chỗ cho gấu leo trèo, có đu để khi nào nổi hứng thì đong đưa, có giường võng treo cao cho chúng trèo lên ngủ khì. Chúng tôi phải sỏ cả giày dép vào một “đôi tất” để đảm bảo không mang mầm bệnh vào chuồng, cũng không được đến gần chuồng, vừa an toàn cho khách vừa không xâm phạm đến “đời tư” của chúng. Trong chuồng có cửa sổ mở thông ra ngoài. Ấy là những khu vườn bán hoang dã rộng 2500 m2, xung quanh có rào sắt, lưới điện bảo vệ, có hồ nước tha hồ vầy, có cây cao leo trèo (đã ốp tre xung quanh không cho móng vuốt của chúng cào xước hết vỏ cây)…. Lại có những người chuyên làm đồ chơi cho gấu, có hai chuyên gia dinh dưỡng đảm bảo chế độ ăn của chúng được cân đong, đảm bảo đúng định lượng 2,5 kg rau quả và 0,5 kg Mazuri/ ngày. Đấy là một loại thức ăn khô cho riêng gấu được sử dụng trong tất cả vườn quốc gia thế giới. Các công trình phụ trợ, trong đó có hệ thống xử lý nước thải của cả người và gấu, hiện đại nhất Việt Nam bởi chủ nhà đã ngửa cổ uống ừng ực như nước tinh khiết đóng chai vốn do người và gấu thải ra.

Một sự chăm sóc như thế là lí tưởng đối với 24 chú gấu đã được đưa về đây cứu hộ. Chúng được cư xử, bảo vệ kỹ đến nỗi tôi nghĩ, khu vườn bán hoang dã này là trại dưỡng lão cho gấu thì đúng hơn. Hỏi chuyện ông TS Tuấn Bendixsen, người Mỹ gốc Việt, Trưởng đại diện AAF tại Việt Nam mới biết, chúng được dưỡng lão như thế cho đến chết. Nếu sống đời hoang dã thì tuổi thọ chúng khoảng 30 năm, nuôi nhốt như chúng đang bị nhốt ở khắp nơi thì chỉ chừng mười năm trở lại. Chết thì được đem chôn. 

Tôi đã thấy nét mặt đau buồn của bà Jill Robinsơn, sáng lập viên và là Tổng giám đốc AAF cắm một cây thập tự lên mộ một chú gấu ở Trung tâm cứu hộ gấu Tứ Xuyên, Trung Quốc mà bà đã dày công xây dựng cách đây gần 10 năm. Đã có một con chết tại đây được chôn trong một nghĩa địa gấu sau khu nhà kia. Chúng không bị lấy mật, cũng không được sinh sản (người ta phải thiến gấu đực để triệt sản) vì cho rằng điều kiện nuôi dưỡng nhân tạo sẽ làm thoái hóa giống nòi chúng, đến khi đã hoàn toàn khỏe mạnh cũng không được thả về rừng, vì sợ rằng chúng đã mất bản năng kiếm ăn tự nhiên nên lại mò đến nơi con người sinh sống gây nhiễu loạn.

Mục tiêu của dự án này, như nó đã làm từ 20/3/2008 là cứu hộ gấu bị đối xử tàn bạo trong các trang trại và từ việc buôn bán lén lút gấu săn bắt trong thiên nhiên. Còn mục tiêu chấm dứt ngành công nghiệp nuôi gấu lấy mật ở Việt Nam thì… cứ đợi đấy. Vì 4349 con (đã được gắn chíp, tức là đang được ngành kiểm lâm quản lý theo dõi) vẫn tiếp tục bị cầm tù trong những cũi, chuồng chật hẹp, tù túng, bị tước đoạt hoàn toàn tập tính leo trèo, nghịch ngợm, vật lộn vốn có, và vẫn bị hút lấy mật bán, dù giá chỉ còn 70-80 ngàn/ cc, nghĩa là chỉ chờ… chết. Trong khi, phương án xử lý 500 con gấu nuôi nhốt trong vùng ở Tứ Xuyên Trung Quốc là thu gom tất cả về trung tâm cứu hộ.

Ông Quân cho biết thêm, tính tới thời điểm hiện tại, Trung tâm cứu hộ Gấu tại Tam Đảo là Trung tâm chuyên biệt duy nhất. Theo đúng thiết kế sẽ chứa 50 cá thể gấu, nhưng  giai đoạn hai có thể nuôi giữ 100 con. 

Cảnh báo từ năm năm trước

Nếu hết thời hạn 30/6/2009, số cơ sở nuôi gấu cố tình không thực hiện thì kiên quyết xử lý nhiều hơn so với sức chứa của Trung tâm cứu hộ gấu thì thế nào. Ông Quân cho biết, tại trung tâm cứu hộ gấu, nếu để nuôi nhốt dự phòng có thể có sức chứa lên đến hàng trăm con. Và đây chính là cách để nhấn mạnh việc kiên quyết xử phạt đối với các cơ sở cố tình vi phạm.

Nhưng vì sao không thể là một hoạt động vừa nhân đạo, vừa sinh lời để tự nó nuôi nó mãi mãi và phát triển. Vì sao không cho chúng sinh sản như các vườn thú khác trên thế giới. Chú hổ con Lâm Nhi đã chả sinh ra trong niềm vui mừng của vườn thú Hà Nội là gì. Ở miền Nam cũng đã có trường hợp gấu đẻ trong điều kiện nuôi nhốt. Ta có thể, một bên là gấu hoang thiên nhiên (bị cấm tiệt săn bắn) cứ sống, sinh sản trong điều kiện tự nhiên, một bên là thú hoang dã đã “chót” bị săn bắt đang bị nuôi nhốt sẽ được nuôi dưỡng tử tế trong những vườn thú bán hoang dã cho sinh sản, và khai thác mật một cách khoa học, hợp lý. Làm như vậy sẽ tránh được việc các chủ trang trại nuôi nhốt gấu trong điều kiện tồi tệ vẫn khai thác mật quá mức như hiện nay (tất nhiên thôi), tuổi thọ chúng sẽ rút xuống rất nhiều. Tính từ năm 2005 đến cuối 2008 Hà Nội (cũ) đã có 42 con bị chết, hai chú gấu con mới sinh. Hiện còn 58 con.

Trên báo Tiền Phong số ra ngày 13/1/2004, tác giả bài này đã đề xuất các bước đi. Trước hết thành lập ngay những trại nuôi gấu bán hoang dã ở các địa phương có điều kiện thiên nhiên phù hợp với môi trường sống vốn có của chúng. Sau đó tịch thu số gấu đã mua bán bất hợp pháp đưa vào đấy. Nếu không tịch thu được thì mua lại số gấu của các hộ cá thể đang nuôi nhốt ở các đô thị, tiếp tục mua lại gấu của các hộ cá thể ở ngoại thành, nông thôn. Thực tế là, giám đốc Trung tâm cứu hộ động vật hoang dã Sóc Sơn (Hà Nội) lúc bấy giờ, ông Phạm Như Bích cho biết, nhiều người sẵn sàng đưa gấu vào những trại như thế. Để đảm bảo hơn nữa, các trại gấu bán hoang dã nên hoạt động theo công ty cổ phần. Tức là, người ta có thể góp cổ phần bằng chính số gấu góp vào như những cổ đông sáng lập. Bên cạnh đó khuyến khích lập các trang trại nuôi gấu bán hoang dã theo mô hình doanh nghiệp tư nhân, chịu sự quản lí của chi cục kiểm lâm địa phương. Cuối cùng là nghiên cứu cho gấu sinh sản trong điều kiện bán hoang dã ấy và các đề tài nghiên cứu khác, trong đó có việc dùng mật gấu chữa bệnh, xây dựng phác đồ điều trị bằng mật gấu thay cho dùng trực tiếp như hiện nay. Đề suất trên dù cách đây đã hơn 5 năm giờ mới rõ không hề viển vông. 

Làm được như thế sẽ bảo vệ được đàn gấu sống hoang dã (chỉ chừng 100 con hiện nay), bảo đảm được đàn gấu nuôi trong điều kiện tốt nhất, khai thác (lấy mật), phát triển (cho sinh sản) đàn gấu này phục vụ cho cuộc sống dân sinh. Đây vẫn là câu chuyện còn rất... gấu.

Box:

Ở Việt Nam có hai loại, gấu chó và gấu ngựa, nó còn có một tên nữa là gấu mặt trời mọc và gấu mặt trăng, được giải thích là dưới ức gấu chó có một khoảng lông trắng hình mặt trời mọc, nổi bật giữa bộ lông đen tuyền. Còn dưới ức gấu ngựa là một khoảng lông trắng hình mặt trăng khuyết

Tiêu chuẩn về chuồng trại như quy chế quản lý gấu nuôi ban hành kèm theo Quyết định số 95/2008/QĐ. Đối với chuồng làm bằng kim loại cứng, tối thiểu kích thước chuồng dài 1,5m, rộng 1,5m, cao 2m). Khung chuồng phải bằng kim loại tròn nếu rỗng thì tối thiểu 25mm, nếu đặc thì tối thiểu 18mm, chấn song đặc cách nhau 7 cm.